چهار عبرت تهران از حادثه شهران

حادثه بامداد جمعه شهران نشان داد مجموعه مدیریت شهری پایتخت و دستگاه‌های دولتی مرتبط با مدیریت بحران، آمادگی لازم برای کنترل حوادث طبیعی بزرگ‌تر از انفجار خط لوله گاز را ندارد. آتش‌سوزی شهران مقیاس کوچکی از بزرگ‌ترین حادثه طبیعی در راه تهران (زلزله بزرگ احتمالی) است که چهار «درس عبرت» برای پایتخت به همراه دارد.

کارشناسان حوادث غیرمترقبه و همچنین مدیران حوزه خطرپذیری شهر روز گذشته به «دنیای اقتصاد» اعلام کردند: اولین درس عبرت این حادثه که از عملکرد مجموعه مدیریت بحران در مواجهه با حادثه شهران مشخص شد این است که پایتخت در حال حاضر با اندک آمادگی برای مهار بحران اولیه و جلوگیری از حوادث ثانویه رو به رو است که این عدم توانایی کامل در کنترل ابعاد حادثه می‌‌تواند برای تهران خطرناک باشد.

دومین درس عبرت که از همه مهم تر است به نقص و نابسامانی اطلاعاتی در شبکه شریان‌های حیاتی شهر تهران بر می‌گردد. در حال حاضر نقشه جامع و اطلاعات واحد و دسته‌بندی شده از موقعیت و جانمایی دقیق خطوط انتقال شریان‌های حیاتی شهر(آب، برق، گاز و…) در اختیار نهادهای مسوول مدیریت بحران وجود ندارد و این موضوع باعث شده برخی از خدمات زیرساختی شهر که در دنیا هنگام بروز حوادث طبیعی در خدمت اطلاع‌‌رسانی به شهروندان قرار می‌گیرد، در تهران نقش معکوس بازی کنند و سربار مدیران و شهر شوند.

در این میان اقدامات اجرایی دستگاه‌های مرتبط با کنترل ابعاد حادثه مشخص کرد آمادگی چندانی برای جلوگیری از سرایت پیامدهای حادثه وجود ندارد و درس عبرت آخر نیز این است که شهر تهران به‌صورت بالقوه آبستن هر نوع بحران گسترده ناشی از کوچک‌‌ترین حادثه انسان ‌ساز یا طبیعی است که این واقعیت زیرپوست شهر تهران ضرورت بازنگری اساسی در نظام مدیریت شهری را نشان می‌دهد.

به گزارش «دنیای اقتصاد» پس از گذشت دو روز از حادثه انفجار لوله گاز در غرب تهران که بامداد جمعه اتفاق افتاد دو نوع اظهارنظر در مورد علت بروز حادثه و ایجاد اختلال در زندگی روزمره اهالی محله شهران مطرح است. گروهی از کارشناسان فرو نشست زمین را علت اصلی ترکیدگی لوله گاز منطقه و به دنبال آن قطع سایر شریان‌‌های حیاتی شامل آب، برق و تلفن می‌دانند و گروهی دیگر ریزش تونل در دست احداث یکی از خطوط مترو را عامل اصلی ترکیدگی لوله گاز بیان می‌‌کنند.

فراتر از این دو نوع اظهار نظر اولیه که نهادهای مختلف شهری و دولتی در حوزه رسیدگی به حوادث به دنبال بررسی صحت و سقم هر یک از آنها در بروز حادثه شهران هستند، این حادثه پنجره جدیدی را به روی حقایق زیرپوستی شهر تهران از بابت میزان آمادگی این کلانشهر در برابر حوادث طبیعی بزرگ از جمله سیل و زلزله احتمالی گشوده است. کارشناسان شهری معتقدند حادثه انفجار لوله گاز در منطقه شهران از دو زاویه درخصوص میزان آسیب‌‌پذیری شهر تهران در برابر حوادث طبیعی و همچنین تاب پایتخت در برابر حوادث غیرمترقبه در ابعاد بزرگ با اهمیت و قابل بررسی است.

علی بیت‌‌اللهی، مدیر بخش خطرپذیری و زلزله‌شناسی مهندسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در تحلیل عبرت این حادثه برای کلانشهر تهران به «دنیای اقتصاد» گفت: زاویه اول آنکه حادثه شهران مقیاس کوچک شده‌‌ای از یک بحران بزرگ شهری است که می‌توان آن را «درس عبرت» از بابت آمادگی در برابر حادثه بزرگی همچون سیل و زلزله دانست. میزان آمادگی در برابر حادثه‌ای کوچک همچون ترکیدگی لوله گاز و ایجاد یک گودال ۲۰ متری و میزان اندک آمادگی برای جلوگیری از گسترش ابعاد بحران‌های بعدی ناشی از یک حادثه کوچک به خوبی می‌تواند نشان دهد که کلان‌شهر تهران در صورت بروز حادثه بزرگی همچون سیل یا زلزله با چه بحران‌هایی مواجه خواهد شد.

او اظهار کرد: زاویه دوم نیز میزان هماهنگی کلیه عناصر درگیر در ساخت وسازهای شهری و شبکه شریان‌های حیاتی مستقرشده زیر زمین تهران است. درهم‌تنیدگی خطوط انتقال شریان‌های حیاتی و خدمات زیرساختی و نبود نظام مشخص در ایجاد شریان‌های حیاتی شهری اعم از آب و برق و گاز گرفته تا تونل مترو و کابل‌‌های فیبر نوری از جمله عواملی است که در زمان بروز حادثه از سوی یکی از این عناصر به سرعت به سایر عناصر تسری پیدا کرده و ابعاد حادثه را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.

مدیر بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی افزود: پس از وقوع حادثه شهران و ایجاد یک گودال ۲۰ متری مجموعه‌‌ای از عناصر مربوط به زیرساخت‌های شهری نمایان شده است که بدون نظم خاصی در جوار یکدیگر مستقر شده‌اند. افزون بر این عناصر، در سطح زیرین این عناصر نیز حفاری تونل مترو در جریان است که در زمان وقوع حادثه به سرعت یکدیگر را تحت تاثیر قرار داده‌اند. بیت‌اللهی معتقد است حادثه شهران دو عبرت بزرگ به شهر تهران داد؛ اول آنکه بنیه آمادگی کلانشهر تهران برای مقابله با بحران‌‌ها به ویژه در ابعاد بزرگ به میزان کافی نیست و درس دیگر اینکه اقدامات اجرایی در مجموعه مدیریت شهری منطبق بر کاهش بحران نیست.

به گفته وی فارغ از این موضوع که در این حادثه ریزش تونل مترو منجر به ترکیدگی لوله گاز شده است یا آنکه فرونشست زمین این حادثه را به وجود آورده است نکته مهم‌تر این است که در زمان بروز حوادث این‌چنینی به دلیل ساختار شبکه زیرساخت شهری، ایجاد اختلال در هریک از این شبکه‌‌ها تبعاتی را برای سایر عناصر زیرساخت شهر تهران و شریان‌های حیاتی شهر به وجود خواهد آورد.

او تصریح کرد: قطعا این حادثه نشان از وجود نقصی در شبکه زیرساخت شهری دارد. ضمن آنکه این نکته را نباید فراموش کنیم که این حادثه در منطقه‌‌ای از شهر رخ داد که از یکسو تراکم جمعیت و بافت مسکونی اندکی درآن مستقرند و از سوی دیگر در تونل مترو کارگران مشغول به کار نبودند وگرنه بی تردید ابعاد خسارات احتمالی این حادثه گسترش پیدا می‌‌کرد.

بر اساس این گزارش، اگرچه کارشناسان شهری معتقدند همانند خسارت حادثه «انسان‌ساز» در منطقه شهران می‌‌تواند در ابعاد بزرگ‌تری در زمان وقوع زلزله احتمالی شهر تهران رخ دهد؛ کارشناسان مدیریت بحران می‌گویند در حال حاضر سیستم هشدار سریع زلزله تهران که در ۱۴ نقطه مستقر شده است امکان تجهیز برای تمامی سازمان‌های خدمات شهری همچون شرکت آب و برق و گاز به این سیستم را به وجود آورده است. این سیستم از فاصله زمانی بین دو موج زلزله – موج p که موج پیشرو محسوب می‌شود و خطر چندانی ندارد و موج S که موج مخرب و اصلی به حساب می‌آید – استفاده کرده و با شناسایی موج اول، اخطار آمدن موج دوم را اعلام کنند. بنابراین این شرکت‌‌ها در صورتی که تقاضای اتصال به سیستم هشدار سریع زلزله را داشته باشند، می‌توانند با خریداری آن از سازمان مدیریت بحران شهر تهران امکان قطع شبکه گازرسانی یا آب، برق و… را در مواقع بروز حوادث پیدا کنند و در صورت وقوع یک حادثه طبیعی همچون زلزله یا سیل از بروز انفجار در شریان‌های حیاتی شهر جلوگیری می‌شود چراکه به گفته کارشناسان شهری حادثه ترکیدگی لوله گاز در شهران که به‌عنوان یک حادثه کوچک و انسان‌‌ساز منجر به از بین رفتن بخشی از شبکه زیرساخت و اختلال در زندگی روزمره شهروندان منطقه شد، نشان می‌دهد حادثه بزرگی همچون زلزله به مراتب آسیب و خسارات و به‌هم‌ریختگی شهری بیشتری را برای پایتخت به همراه خواهد داشت.

حلقه مفقوده مدیریت یکپارچه شهری

حادثه شهران با اظهارنظر تعداد زیادی از مدیران ارشد شهری در فضای مجازی همراه شد. تکیه اصلی مدیران شهری در علت واقعی بروز این حادثه «نبود مدیریت یکپارچه شهری» است. محمدباقر قالیباف شهردار تهران در پست صفحه اینستاگرام خود با اشاره به اینکه وقوع حادثه شهران امتحانی برای تمامی مدیران و مسوولان مرتبط با مدیریت بحران است، نوشت: یکی از نقص‌های اصلی که در چنین بزنگاه‌‌هایی رخ می‌‌نماید، فقدان مدیریت یکپارچه شهری است. همچنین مرتضی طلایی، عضو شورای شهر تهران نیز این حادثه را ناشی از حلقه مفقوده مدیریت یکپارچه شهری دانست.

محمد سالاری، رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران نیز معتقد است: آتش‌‌سوزی در محله شهران واقع در غرب تهران هشداری جدی برای تمامی نهادها، سازمان‌‌ها و مسوولان کشور است چراکه به‌دلیل تحقق نیافتن مدیریت یکپارچه شهری شاهد موازی‌‌کاری تمامی نهادهای خدمتگذار در شهر هستیم و اطلاعات مربوط به آب، گاز، تلفن، برق، شبکه راه‌‌ها و مترو در اختیار یک نهاد واحد مانند شهرداری قرار ندارد.

او با اشاره به تاسیس رصدخانه شهر تهران در سال‌های اخیر گفت: با وجود ایجاد وضعیت نرم‌افزاری قابل‌‌توجهی برای ارائه داده‌های مربوط به تمامی سازمان‌ها و نهادهای شهر تهران، تاکنون معدود سازمان یا نهادی نسبت به ارائه اطلاعات خود به رصدخانه اقدام کرده است. او افزود: مجموع این اتفاقات نشان‌دهنده آن است که تهران آبستن اتفاقات وحشتناکی در زمان بروز حوادث غیرمترقبه خواهد بود و تمامی تاسیسات شهری و شبکه‌ها و قنات‌هایی که در زیر زمین رها شده‌اند، در زمان حادثه‌ای همچون زلزله عاملی برای افزایش خسارات و کشتار خواهند بود، در صورتی که در کشور‌های در حال توسعه که شهرهایشان دارای مدیریت یکپارچه هستند در زمان وقوع حوادث، تاسیسات شهری آنها برای کاهش خسارات و تلفات به کمک آنها می‌آید اما در تهران مجموع این شبکه بار حادثه را افزایش می‌دهد. به عنوان مثال در ژاپن از طریق اتصال سیستم‌های هشدار سریع زلزله به سیستم‌های موبایل، امکان بروز حادثه به تمامی شهروندان اطلاع‌رسانی می‌شود اما در حادثه شهران موبایل شهروندان واقع در محل از دسترس خارج شد.

غلامرضا شرفی، عضو کمیسیون انرژی مجلس نیز درباره حادثه شهران اظهار کرد: باید از اکنون متوجه چنین حوادثی باشیم زیرا تراکم جمعیتی تهران از یکسو و کنار هم قرار گرفتن تاسیسات از سوی دیگر، تهران را به یک کانون تهدید و بحران تبدیل کرده است.

در این زمینه نیز برخی کارشناسان شهری در دسترس نبودن نقشه‌های قنات شهری در زمان حفر تونل مترو (به‌عنوان مثال خط سه مترو) را یکی از نمونه‌‌های هماهنگ نبودن دستگاه‌‌های مختلف برای ایجاد شبکه زیر ساخت شهری عنوان می‌‌کنند. به‌ویژه آنکه در مناطقی از شهر که شبکه شریان‌‌های حیاتی همچون آب قدیمی و فرسوده هستند نقشه‌‌های دقیقی از رشته قنات شهری که در زمان اجرای سایر پروژه‌های شهری همچون مترو قابل استناد باشد، وجود ندارد.

با این حال برخی دیگر از کارشناسان شهری با لحاظ دیدگاه مدیران شهری که نبود مدیریت یکپارچه شهری را علت بروز چنین حوادثی می‌‌دانند معتقدند که به جای ارائه چنین نگاه آرمانی به مدیریت پایتخت باید واقعیت‌‌های موجود را دید. به تعبیر دیگر حتی در صورت تصویب و ایجاد مدیریت یکپارچه شهری، لمس آثار اجرایی آن در محدوده کلان‌شهری همچون تهران زمان می‌‌برد بنابراین اگر حادثه‌‌ای همچون زلزله در تهران همین امروز رخ دهد چه تدابیری برای مدیریت بحران پس از وقوع آن وجود دارد؟

از این‌رو یکی از تدابیر اولیه برای مقابله با بحران حوادث این‌چنینی پیگیری مقام ارشد شهرداری به‌عنوان رئیس ستاد مدیریت بحران شهر تهران برای ایجاد و شکل‌گیری نقشه جامع و واحد شبکه زیرساخت شهر تهران خواهد بود. این شبکه در حال حاضر پایتخت را آبستن حوادث مشابه «شهران» کرده است.

کارشناسان مدیریت بحران با اشاره به خسارت احتمالی وارد شده به منطقه شهران به دنبال ترکیدگی لوله گاز عنوان می‌کنند: در مقابل حوادث کوچک، انسان‌ساز و قابل کنترلی همچون حاد ثه شهران، حوادث طبیعی و بزرگی همچون زلزله به مراتب خسارات بیشتری به محدوده شهری وارد می‌کند، بنابراین اگر راهکارهایی برای مدیریت بحران حوادث طبیعی بزرگی همچون زلزله از طریق سیستم‌های هشدار سریع زلزله در سازمان‌های خدمات‌رسان شهری مثل آب، برق و گاز ایجاد شود بی‌تردید کنترل و مدیریت بحران‌های کوچکی همچون حادثه شهران نیز به آسانی امکان‌پذیر می‌شود. ضمن آنکه در این مسیر مکان، زمان و شدت حادثه بر ابعاد خسارت‌های احتمالی پس از وقوع بحران اثرگذار خواهد بود.

به‌عنوان مثال اگر حادثه‌ای مشابه حادثه شهران در بافت فرسوده شهری که دارای شبکه زیرساخت قدیمی، ساختمان‌های فرسوده و تراکم جمعیتی بالاتری است اتفاق بیفتد، ابعاد خسارت مالی و جانی چندین برابر خواهد شد.