جواهراتی که حریم ضریح رضوی را آراسته‌اند
به گزارش پایگاه خبری شورا آنلاین علی اخوان مهدوی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با بیان اینکه قدمت این جواهرات را نمیتوان به روشنی بیان کرد که کدام‌یک از آنها ارزشمندتر است و از سوی چه شخصی اهدا شده است، افزود: اما آنچه مسلم است اینکه تمام اشیاء خوانچه‌ها و ترنج‌ها جزو با ارزشترینهای مجموعه خزانه آستان قدس است که برخی از آنها به دلیل نیت واقف که ذکر کرده در بالاسر یا بالای ضریح نصب شود و مابقی طی مراحل کارشناسی درون خوانچه‌ها و ترنج‌ها قرار گرفته است.
وی اولین صورت‌جلسه‌ای که در آن مشخصات اشیای قیمتی و جواهرات داخل خوانچه‌ها به تفکیک با قیمت آنها آمده است را مربوط به ۲۴ اسفند ۱۳۲۴ دانست و یادآور شد: در این سال اشیای خوانچه‌های بقعه حرم مطهر با نظارت کمیسیونی، پس از تنظیف و مطابقت با صورت‌جلسه قبلی، دوباره ارزش‌گذاری و هر یک از خوانچه‌ها همراه با اشیاء و سیاهه آن، مجددا لاک و مهر و در محل اولیه نصب شد. مطابق این صورت‌جلسه، اشیای داخل این خوانچه‌ها ۱۰۴ قلم بوده است.
اخوان مهدوی اظهار کرد: آنچه که در منابع پررنگ‌تر آمده نام پادشاهان، امرا و متولیان است، ولی مسلم آن است که افراد عادی جامعه هم این قبیل نذورات را داشته‌اند که به دلیل مشهور نبودن یا نامی از آنها نمانده یا هم فقط اسمی از آنها باقی مانده که شناسایی آنها مشکل شده است.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر حرم مطهر دارای ۸ خوانچه و ۴ ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه است، خاطرنشان کرد: به این ترتیب که بر دو طرف هر دیوار، دو خوانچه مستطیل شکل به صورت قرینه و در ارتفاعی کمی بالاتر بین آنها، یک ترنج نصب که اشیای حجیم‌تر در خوانچه‌ها و اشیای ظریف‌تر در ترنج‌ها نصب است. مطابق دفتر خزانه، ۱۹۴ قطعه نفیس درون خوانچه‌ها و ۷۳ قطعه ارزشمند درون ترنج‌ها جای گرفته است.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ادامه داد: همانطور که مشخص است قبل از سال مزبور خوانچه‌هایی وجود داشته و در این سال اشیای خوانچه‌ها تنظیف، صورت‌برداری و ارزش‌گذاری مجدد شده است. از دلایل نگهداری جواهرات در خوانچه‌ها میتوان به زینتدادن بقعه مطهر، تشویق واقفین به دستور دینی وقف و نیز نیات برخی واقفین که تاکید کردهاند، شیء مورد وقف و یا نذر در بالا سر حضرت نصب شود، است. البته باید اشاره کرد که در حال حاضر نصب در هر جای دیوارهای حرم منسوخ و غیرممکن است و تنها راه آن نصب در داخل خوانچه‌ها و ترنج‌ها است.
وی در پاسخ به این سوال که چرا عنوان خوانچه روی قاب‌ها گذاشته شده است، خاطرنشان کرد: خوانچه در لغت عبارت است از خوان کوچک، سفره کوچک و یا طبق چوبی یا فلزی کوچک که در آن انواع خوردنیها، پول یا اشیای قیمتی میچینند. در حرم مطهر خوانچه قاب‌های تعبیه‌شده در چهار دیوار بقعه مطهر، مزّین به اشیای قیمتی است. خوانچه‌های جواهرات حرم مطهر دربرگیرنده شماری از زینت‌آلات و اشیای قیمتی مانند گردن‌بند، دستبند، شمشیرها و خنجرهای مرصع و جواهرات تقدیمی سلاطین و بزرگانی است که پیش‌تر در خزانه آستان قدس نگهداری می‌شده است.
اخوان مهدوی درباره اینکه ممکن است جواهراتی که واقفان به امام رضا(ع) نذر می‌کردند، در دوره‌ای به سرقت رفته باشد، تصریح کرد: در تاخت و تازهایی که به مشهد در ادوار تاریخی به وقوع پیوسته حتما حرم مطهر که همیشه دارای نفایس فراوانی بوده را شامل می‌شده است، از جمله در دوره ایلخانان در زمان حکومت غازان‌خان نقرههای بالای ضریح مطهر را ربودهاند، در عصر صفوی حرم بارها و بارها توسط ازبک‌ها تاراج شد، در دوره افشاریه نوههای نادرشاه اموال حرم را غارت کردهاند، همچنین در دوره قاجاریه هم اینگونه وقایع اتفاق افتاده است.
وی درباره آخرین افرادی که به این جواهرات افزودند، گفت: آنچه که از اسناد پیداست آخرین شخص آیت‌الله واعظ طبسی، تولیت فقید آستان قدس رضوی بوده است که در اردیبهشت ۱۳۷۷ یک عدد گردن‌بند الماس با آویزهای الماس اهدایی مادر خویش را تقدیم کرد که طی صورت‌جلسه‌ای در خوانچه شماره ۴ در دیوار بالاسر نصب شده است.
اخوان مهدوی خاطرنشان کرد: در دوره قاجار نصب اشیای نفیس بر روی دیوارهای حرم مرسوم بوده است، به‌طوری‌که ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۸۴ق قبل از ورود به حرم مطهر در دو فرسخی مشهد، جقه سلطنتی اهدایی مادرش را تقدیم حرم مطهر کرد و به تبع وی، دیگران نیز اشیایی را تقدیم کردند. این جواهرات بر دیوار بالاسر به‌طور زیبایی نصب شد تا هنگام ورود شاه و همراهان به حرم جواهرات تقدیمی منصوب باشد.
