«خبرنگاران و مخاطبان اخبار حوادث افسرده‌ترند»
به گزارش پایگاه خبری شورا آنلاین این نشست در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران از ساعت ۱۳ تا ۱۵ برگزار شد.
در این نشست هادی خانیکی (رئیس انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات)، احمد جلیلی (رئیس انجمن روان‌پزشکی ایران) و فردین علیخواه (عضو هیات علمی جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان) به عنوان سخنران حضور داشتند.
در ابتدای مراسم هادی خانیکی، رئیس انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات با یادی از آتش‌نشانان و قربانیان پلاسکو گفت: ما از این به بعد پلاسکویی شدن ارتباطات، مدیریت و خدمات شهری را در جامعه شاهد هستیم. بخش مهمی از مطالعات پیش روی ما به این موضوع اختصاص خواهد یافت. مباحث امروز این نشست نیز درآمدی بر مباحث جدی‌تر است. برای اینکه حادثه پلاسکو به فراموشی سپرده نشود این نشست را برگزار کردیم.
پیام‌های فراگیر شبکه‌های اجتماعی با موضوع پلاسکو
فردین علیخواه – عضو هیات علمی جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان – با اشاره به متحول شدن رسانه‌ها بیان کرد: در دهه اخیر فضای مجازی بسیار تغییر کرده است و رسانه‌های گروهی (mass media) به سمت رسانه‌های فردی (my media) رفته است. تلفن همراه ساخته شد و شبکه‌های اجتماعی، معادلات رسانه‌های سنتی را به هم ریخت و نگاه فرستنده و گیرنده نیز زیر سوال رفته است.
او در ادامه گفت: نقش شبکه‌های اجتماعی در تمام دنیا بسیار مهم است. زمانی نقش رسانه‌های قدیمی در پیوند ارتباطات سیاسی و جامعه‌پذیری سیاسی بسیار مهم بود اما امروزه شبکه‌های اجتماعی نقش رسانه‌های قدیمی را زیر سوال برده است. شبکه‌های اجتماعی جدید سهم زیادی در جامعه‌پذیری سیاسی دارند.
علیخواه با بیان اینکه مقاله شهروند خبرنگار دکتر خانیکی از واژه رسانه جایگزین استفاده کرده است، یادآور شد: رسانه جایگزین روایت‌های جایگزینی را به وجود می‌آورد و امروزه رسانه‌های جایگزین در کشور ما فراوان شده است و کسوت‌گرایی در رسانه به وجود آمده است؛ بنابراین روایت‌ها نیز افزایش پیدا کرده است.
این استاد دانشگاه با اشاره به نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در حادثه پلاسکو بیان کرد: من ۵۰ تا ۶۰ پیام مربوط به پلاسکو را در شبکه‌های اجتماعی بررسی کردم و نتایج خود را در شش گروه دسته‌بندی کردم. اولین مساله‌ای که در شبکه‌های اجتماعی به وفور دیده می‌شد، جانفشانی آتش‌نشان‌ها بود. شبکه‌های اجتماعی انعکاس بسیاری از زحمات و فداکاری آتش‌نشان‌ها داشتند اما این برجسته‌سازی یک پیام باعث می‌شود که پیام‌های دیگر ضعیف شوند. در سیاست نیز این اتفاق بسیار می‌افتد.
او افزود: دسته دیگری از پیام‌های شبکه‌های اجتماعی مربوط به سرزنش کردن سلفی‌بگیران با این حادثه بود. عده‌ای نوجوان عکس‌هایی را با حادثه پلاسکو گرفته بودند که باعث شد سیل عظیمی از ناسزاها به سمت آن‌ها روانه شود. این اتفاق نشان دهنده کمال‌گرایی در جامعه ماست زیرا به عنوان یک پژوهشگر رسانه این مشکل سلفی گرفتن را در تمام دنیا می‌بینم و فقط مختص ایران نیست. در کشورهای اروپایی نیز این اتفاق افتاده است. برای مثال هواپیمایی در قاهره دزدیده شد و یک نوجوان در هواپیما از هواپیماربا خواست از او عکس سلفی بگیرد. اگر این عکس را در اینترنت جست‌وجو کنید متوجه خواهید شد.
فردین علیخواه با اشاره به دسته دیگری از پیام‌ها که به نقد مسؤولان در شبکه‌های اجتماعی مربوط می‌شد، گفت: من در نقدهایی که به مسؤولان می‌شد نقد جدیدی ندیدم و شورای شهر تهران یک یا دو نفر عضوی دارد که اغلب مواقع خوراک رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌شود و این امر باعث می‌شود که دیگر مسؤولان در پشت او پنهان شوند، زیرا هر نوع ناشایستگی را آن فرد به دوش می‌کشد. دسته چهارم پیام‌ها نیز به مقایسه امکانات ایران و کشورهای غربی مربوط می‌شود و دسته پنجم نیز به انعکاس رفتار مثبت مردم در حادثه پلاسکو مرتبط است.
این عضو هیات علمی جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان با اشاره به آخرین دسته پیام‌ها در شبکه‌های اجتماعی بیان کرد: حادثه پلاسکو یک طرف بحث بود و تفاسیر این حادثه بحث دیگری است که بسیار مهم و تأثیرگذار است. در شبکه‌های اجتماعی یک نوع پچ‌پچی وجود دارد، این پچ‌پچ برای پیدا کردن چرایی ریختن ساختمان پلاسکو است. بسیاری از افراد معمولی درباره این حادثه صحبت می‌کنند.
او با اشاره به آثار اجتماعی این حادثه بیان کرد: نقش رسانه‌ها بعد از حادثه پلاسکو بسیار مهم است و باید درباره این موضوع که رسانه چگونه به حادثه پلاسکو باید بپردازد و نقش ایفا کند تحقیقات زیادی انجام شود. در این راستا بسیاری از روان‌شناسان، روان‌پزشکان و کارشناسان نیز تحقیقاتی انجام داده‌اند.
این استاد جامعه‌شناسی با بیان اینکه شیوه انعکاس خبر بر روان و رفتار مردم تأثیر دارد، تصریح کرد: با انعکاس این اخبار ترس از حوادث در میان مردم بوجود می‌آید. برخی تحقیقات نیز نشان می‌دهد که ترس از حوادث در میان مردم به دلیل پیگیری فجایع و حوادث است. در کشورهای توسعه یافته ما شاهد هستیم که وقتی تیراندازی در مدارس اتفاق می‌افتد به سراغ دانش‌آموزان آن مدرسه می‌روند تا از لحاظ روانی آن‌ها را بسنجند و تأثیرپذیری این دانش آموزان از اخبار حوادث را بررسی می‌کنند.
او در ادامه گفت: بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر نیز کسانی که در هفته شش ساعت فرو ریختن این ساختمان را می‌دیدند ۹ برابر بیشتر از افراد دیگر دچار افسردگی می‌شدند. کسانی که اخبار را در شبکه‌های اجتماعی پیگیری می‌کنند و به اصطلاح پرمصرف هستند ترس‌شان نیز بیشتر است.
علیخواه با اشاره به خبرنگاران حوزه حوادث گفت: خبرنگاران حوزه حوادث بیشتر از سایر افراد افسرده می‌شوند و به الکل پناه می‌برند. آمار کسانی هم که حوادث را در شبکه‌های اجتماعی پیگیری می‌کنند بسیار نگران‌کننده است زیرا باعث دلزدگی آن‌ها از جهان می‌شود. در فضای مجازی نیز این نگرانی وجود دارد که پیگیری اخبار حوادث باعث حساسیت‌زدایی افراد می‌شود مانند اخبار سوریه و کشتار افراد که برای بسیاری از مردم عادی شده است.
او با اشاره به حوادث اخیری که در کشور رخ داده است، یادآور شد: در هفت، هشت ماه گذشته حوادث بسیاری در کشور اتفاق افتاده است که می‌توان از حوادثی چون حادثه اتوبوس سربازان و دست‌فروش فومنی، فوت عباس کیارستمی، برخورد دو قطار مسافربری، فوت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و حادثه پلاسکو، سیل سیستان و بلوچستان نام برد که انعکاس این اخبار و حوادث را در شبکه‌های اجتماعی به فراوانی می‌بینیم. فضای مجازی با این حجم از پیگیری حوادث من را نگران می‌کند زیرا کلیت جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
این استاد دانشگاه با اشاره به شبکه‌های اجتماعی گفت: در شبکه‌های اجتماعی ما دو اصطلاح را می‌بینیم خودترمیم‌گری و خودتخریب‌گری. خود ترمیم‌گری به این معنی که گاهی انعکاس اخبار در جامعه باعث ترمیم می‌شود. آنچه در شبکه‌های اجتماعی بازنمایی می‌شود حالتی از تمسخر و تنفر را به نمایش می‌گذارد به این معنی که افراد جامعه نمی‌توانند بعد از یک حادثه در شبکه‌های اجتماعی به شکل منطقی با هم صحبت کنند و به تمسخر و تنفر روی می‌آورند و این امر باعث تخریب‌گری می‌شود. در واقع پیام‌هایی که در این شبکه‌ها دست به دست می‌شود یأس و ناامیدی از جامعه را به بار می‌آورد.
او در ادامه گفت: این پیام‌ها هراس از زندگی در ایران را شکل می‌دهد و تنفر از اتفاقات را به بار می‌آورد و حتی این تصور به وجود می‌آید که جوامع غربی بهترین مکان برای زندگی هستند.
علیخواه با اشاره به فرو ریختن ساختمان پلاسکو اضافه کرد: مرکز سلامت روان افرادی را به خانه‌های آتش‌نشانان می‌فرستاد و همچنین افرادی را به محل حادثه فرستاد برای اینکه با افراد آسیب‌دیده صحبت کنند. این اتفاق بسیار خوب است اما ما نیازمند یک مدیریت کلان نیز هستیم. این مدیریت برای مردمی که در حادثه حضور نداشتند اما روان‌شان آسیب‌دیده است لازم است. برخی مسؤولان باید فکری برای دلخوشی و شادی مردم کنند تا امید به زندگی و شادی مردم افزایش پیدا کند.
این عضو هیات علمی جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان با اشاره به مدیریت رسانه گفت: مسؤولان به فضای مجازی بسیار کمک کرده‌اند که به سمت خودتخریب‌گری بروند. زیرا مسؤولان کشور هیچ مسؤولیتی در این حادثه را به عهده نگرفتند و رسانه‌های رسمی نیز کاری برای این مسؤولیت‌پذیری نکردند.
او با اشاره به سواد رسانه‌ای در حوزه شبکه اجتماعی گفت: سواد رسانه‌ای در حوزه شبکه اجتماعی بسیار اهمیت دارد زیرا باید بدانیم که هر چیزی که در شبکه اجتماعی می‌نویسم تأثیر بسیاری بر مردم دارد و باید این پیام‌ها را مدیریت کنیم. تحقیقات نیز در حوزه سواد رسانه‌ای در شبکه‌های اجتماعی بسیار ضعیف است. شاید روان‌شناسان بتوانند در این مسیر گامی بردارند. شفافیت در مسائل نیز مشکل دیگری است که مسؤولان باید به آن توجه کنند.
این استاد دانشگاه با اشاره به ایجاد برنامه‌ای برای شادی و دلخوشی مردم گفت: بعد از حادثه پلاسکو باید برنامه کلانی برای شادی و دلخوشی مردم بوجود بیاید زیرا تقدیرگرایی کوری در میان جوانان ما به وجود آمده است و این برنامه‌های شاد می‌تواند فضایی برای ارتقاء امید اجتماعی ایجاد کند.
گاهی نگفتن برخی اخبار به نفع جامعه است
احمد جلیلی، رئیس انجمن علمی روان‌پزشکان ایران در ادامه مراسم با اشاره به بهداشت عمومی و روانی این حادثه، گفت: ما از منظر بهداشت عمومی و روانی به حادثه پلاسکو نگاه می‌کنیم و به این پرسش پاسخ می‌دهیم که بهداشت روانی چگونه می‌تواند از اختلالات روانی جلوگیری کند. ما در جامعه اختلالات روانی سطح یک را داریم؛ به این معنی که چگونه افراد جامعه می‌توانند با اختلالات روانی مبارزه کنند و به آن دچار نشوند. با امکانات موجود در کشور ما ریشه‌کن کردن اختلالات روانی تقریبا غیرممکن است. اختلالات روانی همواره در سطح کشورها بوده و آمارهای متفاوتی نیز در این باره ارائه شده است. برای مثال سال‌های گذشته آماری ارائه شد که ۲۵ درصد از مردم دنیا از اختلالات روانی رنج می‌برند، اما می‌توان گفت که اختلالات روانی بستگی به مکان، زمان و شرایط زندگی افراد دارد.
او با اشاره به اختلال روانی سطح دو، گفت:کسانی که دچار آسیب بیماری روانی شده‌اند، جزو این سطح هستند. این افراد باید هر چه زودتر برای درمان کامل تحت مداوا قرار بگیرند.
جلیلی در ادامه گفت: سطح سه این اختلالات نیز مربوط به کسانی است که ناتوان شده‌اند و نیاز به کمک‌های مددکاران و روان‌پزشکان برای بازگشت به جامعه دارند. اگر کشور ما بتواند در این سه سطح موفق شود، به این معنی است که بهداشت روانی و عمومی خوبی در کشور داریم.
او با اشاره به اینکه در حادثه پلاسکو ما بیشتر با سطح یک این اختلالات مواجه هستیم، گفت: مردم باید بدانند که در این حوادث چگونه رفتار کنند تا دچار آسیب کمتری شوند. فضای مجازی سیمای ظاهری و باطنی دنیا را عوض کرده است. همه مردم دستگاهی به نام گوشی موبایل دارند که همیشه همراهشان است و در طول شبانه‌روز از آن بسیار استفاده می‌کنند که این امر باعث کاهش ارتباطات رو در رو نیز شده است.
رییس انجمن روان‌پزشکی ایران با بیان اینکه تأثیر حوادث را می‌توان در دو شکل بررسی کرد، گفت: شکل کلاسیک شامل رادیو، تلویزیون، روزنامه و مجلات می‌شود و زمانی که این حوادث رخ می‌دهد سازمان جهانی بهداشت و اداره سلامت روان قواعدی را ایجاد می‌کند که همین رسانه‌های کلاسیک بدانند چگونه رفتار کنند که آسیب کمتری به مردم وارد کنند. برخی از اهالی رسانه معتقدند که خبر خوب خبر نیست و خبر، خبر بد است زیرا بیشتر میان مردم بازتاب پیدا می‌کند. اهالی رسانه باید پیامد خبررسانی را بدانند و متوجه شوند که گاهی اوقات نگفتن و سانسور برخی اخبار اسمش سانسور نیست، بلکه به نفع جامعه است؛ برای مثال ما صحنه خودکشی و اسم کسی که خودکشی کرده را در رسانه‌هایمان بازتاب نمی‌دهیم و تازگی‌ها نیز مشاهده می‌کنیم که خبرگزاری‌ها موارد خودکشی را با عنوان فوت انتشار می‌دهند. اهالی رسانه نیز به این نتیجه رسیده‌اند که این روش برای سلامت روان جامعه بهتر است.
او با اشاره به عملکرد شبکه خبر در حادثه پلاسکو، گفت: شبکه خبر در طول این مدت که حادثه پلاسکو اتفاق افتاد، در گوشه‌ای تصویر این حادثه و آواربرداری را نشان می‌داد. این امر باعث افزایش استرس مردم می‌شد و بر سلامت مردم تأثیر داشت. رسانه ملی گاهی اوقات حوادث ناخوشایند را برجسته می‌کند و با این کار بی‌تفاوتی در جامعه را به بار می‌آورد.
او در ادامه گفت: نحوه پوشش خبر و اطلاع‌رسانی بسیار اهمیت دارد. برخی اوقات رسانه‌ها سوز خبر را بیشتر می‌کنند. شاید با این کار در خبررسانی موفق شوند اما عواقبی را به بار می‌آورند. اگر ۶۰ سال پیش ساختمان پلاسکو می‌سوخت و فرو می‌ریخت انعکاس و آثار تخریبش به این شکل نبود. بیشترین اتفاقی که حادثه پلاسکو برای مردم رقم زد افسردگی و ناامیدی بود.
او با اشاره به عملکرد خبرنگاران حوزه حوادث، بیان کرد: کسانی مانند خبرنگاران که به اجبار با حوادث سروکار دارند، ابتدا باید آموزش ببینند و تربیت شوند تا آمادگی برای انتشار خبرهای ناخوشایند را پیدا کنند. علاوه بر این، خبرنگارانی که در صحنه حوادث نیز حضور پیدا می‌کنند با راهکارهایی باید مراقبشان بود؛ برای مثال باید افراد آگاهی را فرستاد تا با آن‌ها صحبت کنند.
او در پایان سخنانش گفت: غافلگیری ما ادامه دارد و چه زمانی قرار است از این حوادث درس بگیریم، معلوم نیست.